मेरा कुछ सामान ...
जग चालतंच असतं
मागील पानावरुन पुढे...
चांदणीला फुलपाखरं पहिल्यांदा दिसतात तेव्हा...
पण चांदणीचं मात्र विश्व बदलून जातं..
हसत राहते लुकलुकत,
फुलपाखरं पाहता पाहता...
कोवळ्या फुलांत भिरभिरणारी फुलपाखरं..
निश्राप मनस्वीपणे लळा लावणारी फुलपाखरं...
नियती ठाऊक असतेच चांदणीला,
अगदी पहिल्यापासून...
अन् म्हणूनच फुलपाखरांचं तिला अप्रूपही जास्त..
फुलांनाही नसेल एवढं...
चांदणी निरखत राहते फुलपाखरांना कौतुकाने..
तो असह्य पण अटळ क्षण येईपर्यंत..
जग चालत राहतं..
काळाच्या ओघात फुलं प्रौढ बनतात... पोक्त नजरेसारखी..
आणि फुलपाखरं उडून जातात.. नजरेतल्या सुगंधासारखी...
फुलपाखरं उडून जातात तेव्हाही,
जग चालत राहतं..
मागील पानावरुन पुढे..
फुलंही गुंतून जातात त्यांच्या पोक्त व्यवहारात..
ती चांदणी मात्र विझून जाते गर्द काळोखात,
कायमची...
फुलपाखरं उडून जातात तेव्हा...
मेरा कुछ सामान ...
तसा तू परकाच होतास...
आपल्या माणसाच्या डोळ्यांत भलत्याच कोणासाठी आलेल्या अश्रूंइतका...
मनाच्या खळबळीचा मागमूसच नसलेल्या चेहऱ्याइतका...
तू परकाच होतास..
अगदी अगदी परका...

मग कधी आपला झालास?
माझ्यातून उगवला असावास इतका आपला..
माझ्यात मावळू शकशील इतका आपला..
कधी आपला झालास?
अगदी अगदी आपला...

पण मला मात्र परकंच समजलास तू..
जेव्हा तुझ्या आतलं वादळ मला झेलू दिलं नाहीस तेव्हा..
जेव्हा तुझा हृदयस्थ उद्वेग माझ्या पापण्यांवर टिपण्याची स्पष्ट मनाई केलीस तेव्हा..
मला परकंच समजलास..
अगदी अगदी परकं...

मेरा कुछ सामान ...
तरीही कोणाचंतरी निर्व्याज हसू
मनात घर करेल..
कोणापासून दूर होताना
उगाच पोटात तुटेल...
तरीही कोणासाठी काळजात
दाटेलच माया...
तासन् तास आठवणींत
जातीलच वाया...
तरीही जीव धडपडेलच,
कोणाच्यातरी आनंदासाठी..
पुन्हा पुन्हा पुसली तरी
गजबजेलच पाटी..
तरीही होईलच डोळ्यांचं
एकांतात झुरणं..
अवघड जाईल कोणालातरी
नजरेआड करण..
तसं सोपंच झालेलं असतं जगणं..
कोणी कोणाचं नाही समजलं की..
एकटेपणाचं अंतिमत्व मान्य केलं की..
तरीही...

मेरा कुछ सामान ...
रागावलेल्या माणसाने
बुद्धाला दिलेल्या शिव्या,
बुद्धाने स्विकारल्या नाहीत..
आणि कोणतीही न स्विकारलेली भेट
राहते देणार्‍याजवळ...
तसा त्या माणसाचा रागही त्याच्याच जवळ राहिला..
बुद्ध निघून गेला,
नेहमीच्या अफाट स्थितप्रज्ञतेने..
पण त्या माणसाचं काय झालं?
तो कुठे गेला त्याचा राग घेऊन?
त्याच्या मनात केवळ बुद्धासाठी जन्मलेला राग घेऊन?
पुढे जाऊन तो राग त्याने आणखी कोणावर काढला का?
दिल्या का आणखी कोणाला शिव्या?
जे कोणी स्विकारेल त्याला?
पण केवळ बुद्धासाठीच जाणवलेला राग..
आणखी कोणाला देणार तरी कसा?
मग परत कोणावर रागावलाच नाही का तो आयुष्यात कधी?
त्या माणसाचा आणि त्या कथेचा ,
खरा शेवट कळलाच नाहीये मला कधी..
आणि स्वतःचाही..
तू न स्विकारलेलं माझं प्रेम घेऊन आता मी कुठे जायचंय?
मेरा कुछ सामान ...
स्थळः मरीन ड्राईव्ह
वेळः रात्री ११ ते पहाटे कितीही..
सोबतः बेगम अख्तर, अबिदा परवीन, फरिदा खानुम, रेखा भारद्वाज, जगजित सिंग, गुलाम अली खान, गालिब वगैरे..

असल्या भयानक रोमँटीक वातावरणात बसलेलं असताना मनभर उदासी व्यापलेली असावी यासारखा वैताग नाही. Be aware what you wish for or it might come true. Hell it does! It does come true and its extremely frightening. It shatters my soul to its very core. Am I among the lucky ones or what? Because I always get what I want. May be at wrong time, may be in wrong place, may be at wrong point but I always get what I want. माझा एक मित्र (त्याला "अ" म्हणू) मला म्हटलेला, "you fancy being lonely. You romanticize the pain of loneliness." आणि त्यावेळी मला ते पटलं नव्हतं. नंतर जेव्हा पटलं तेव्हा मी त्या वेडातून बाहेर आलेले किंवा मला असं वाटलेलं तरी की मी बाहेर आलेय. (आपल्याला जे वाटतं ते खरं असतं का? खरंच खरं असतं का? असलं तर कितपत खरं असतं? विचारांचं कसं असतं, many a times we think that we think. तसंच भावनांचं पण असतं का? वाटण्याचं पण असतं का? I feel what I feel but sometimes I might feel what I choose to feel. But what if what I choose to feel is imaginary and I am not able to think of it as imaginary? What if I perceive imaginary as real?) तर मी त्या एकटेपणाच्या वेडातून बाहेर आले or at least तसं जेव्हा वाटत होतं त्याला कारण म्हणजे माणसांच्या रुपात झालेले काही साक्षात्कार. काही गुंतागुंत न करता पण उत्कट होणं शक्य असतं आणि अतिशय सहज सोपं रहाणं पण जमू शकतं हे पाहून एकटेपणाचं वेड कधीतरी संपलं. or मला तरी संपल्यासारखं वाटलं सोबतीच्या स्वप्नांच्या सोबतीने. पण ते होणं नव्हतं. I didnt realize when my fetish became my destiny. Or it was meant to be? As Sarah and Phil say,
May be love stay
May be love can't
May be love shouldn't...
Love arrives exactly when love is supposed to
And love leaves exactly when love must
When love arrives say,
"Welcome, make yourself comfortable"
If love leaves,
ask her to leave the door open behind her
Turn off the music, listen to the quiet Whisper,
"Thank you for stopping by".
Say thank you for stopping by and move on. Move on as its all you can do. And even if you cant, you have to. You have to stretch your limits and move on. In search of a bigger pain may be.

आणि आता तू.. मित्र कॅटेगरी वेगळे. त्यांना अ, ब, क म्हणू शकते. तू मित्र नाहीस. तुला 'क्ष' म्हणू. तू मित्र नक्कीच नाहीस पण बराच काही आहेस पण तरी तू आणखी कोणी होऊ शकत नाहीस. तुला कदाचित हे सगळं माहितीही पडणार नाही. पण त्याने फरक पडत नाही. जब भी खयालोंमे तू आये.. चारचौघांत असताना तुझी आठवण आली तर खिंडीत गाठल्यासारखी अवस्था होते, चेहर्‍यावरचे भाव लपवणं अशक्य होतं. तुझी आठवण एकटीला सोसवत नाही. विश्वरुप पहायला जशी दिव्यदृष्टी लागते तसं तुझ्या निवांत आठवणींसोबत जॅक डेनियल्स हवी. बाय द वे, जॅक डॅनियल्स चं नाव जॅक डॉवसन का नाही? नाव पाहिजे जॅक डॉवसन आणि बाटलीवर केट चं 'चित्र'! ;-) माझा परमनंट ब्रँड झाला असता मग तो. असो, तर तुझी आठवण..
हर रगे खूं में फिर चरागां हो,
सामने फिर वो बेनकाब आए।
कोणाला आपण बघू शकतो असं बेनकाब? किती लोकांना बेनकाब भेटायला आवडेल आपल्याला? वासनांनी बरबटलेलं, जखमांनी विदिर्ण झालेलं, सगळ्या गुणावगुणांसहितचं अस्तित्व. असं किती लोकांना बघावसं वाटेल? पण तरीही काहींना असं बघावसं वाटतं. The naked soul is still haunting with its every torment and turmoil. त्यातला तू. 
तुम्ही कल्पना बनवता, कल्पना जगता. स्वप्नं बघता, स्वप्नं शोधता खर्‍या जगण्यात. हरुन, हरवून, थकून गेल्यावर कळतं, अर्रे ही स्वप्नं आहेत. नुसत्या कल्पना, मृगजळ. यात काहीच खरं नाही, काहीच सत्य नाही. सत्य होणं शक्य नाही. You give up your chaotic dreams and make peace with the reality. ते स्वप्न आहे.. ते स्वप्न आहे... ते स्वप्न आहे..... असं काही नसतं. असं कुठे कधीच नसतं. तसं वाटत असलं तरी तसं नसतं. Make peace with the fact. And what the hell! why to stop just at making peace? Learn to be happy with that. Because now you know its possible. Being happy is possible even when your chaotic wild dreams are not fulfilled. You can be happy. And you be and exactly at that very moment yet another dream comes true. Again at wrong time. At wrong place. मला दिसतं की माझं स्वप्न खरं होतं, खरं असू शकतं. I was not all wrong in believing in it. मला दिसतं माझ्या नजरेसमोर माझ्या स्वप्नाचं वास्तव रुप. आणि त्याच्या जवळपास पोहचता येणंही अशक्य असतं. स्पर्श करणं तर दूरच. देव खुश असावा अशा वेळी. त्याने तथास्तु म्हणून आपलं काम केलेलं असतं. आणि नशीब की काय ते आपल्या क्रूर योगायोगावर हसत असावं. आणि मी उद्ध्वस्त!
दिल तो रोता रहे और आँख से आंसू न बहे..
इश्क की ऐसी रवायात ने दिल तोड़ दिया..

समोर समुद्र आहे. ज्याच्याकडे मी तासन् तास नुसतीच पहात बसू शकते तो समुद्र. मी अजून समुद्र पार केला नाहीये, कधी स्पर्श केला नाहीये त्याच्या क्षितिजाला. पण उगीचच खात्री वाटते की मी कधी पडले तिथे तर बुडणार नाही. अलगद तरंगत ठेवेल मला समुद्र. विचित्र आहे. पण आता वाटतं तर वाटतं...  खरंतर मला आत्ता या क्षणी कसलाच विचार करायचा नाहीये. तरीपण मी स्वतःचा विचार करतेय पण त्यात मी कुठेच नाही, सगळा तूच आहेस. सगळा तू.. सगळा तुझा कोलाहल. मी नाहीच..
जब कि तुझ बिन नहीं कोई मौजूद,
फिर यह हंगामा ए खुदा क्या है?
तुला समुद्र आवडतो का? आवडत असावा का? तुला नक्की काय आवडत असावं? समुद्र? सह्याद्री? पाऊस? मैफिल? एकांत? solitude? or sweet rush? गजल की ठुमरी? अख्तरबाई की लता? bike or car? तू सलग २४ तास गप्पा मारु शकतोस का? पुस्तकातली पात्रं तुझ्या आयुष्यात जिवंत माणसांइतकी खरी असतात का? रोज ४-४ मूव्हीज बघत तू सलग किती दिवस काढू शकतोस? तुझी स्वप्नं रंगीत असतात का? तुला तुझी स्वप्नं आठवायला आवडतात का? रात्री २ वाजता एकटा समुद्रावर बसलास तर तू कसला विचार करतोस? डोकं जड होईपर्यंत पावसात भिजायची हुक्की येते का तुला? morning person or night owl? tea lover or coffee fan? असंख्य प्रश्न. ज्यांची उत्तरं कधीच मिळणार नाहीयेत आणि मला तुझं चित्र कधीच पूर्ण करता येणार नाहीये. आणि म्हणूनच मला स्वत:चा विचार करायचाय. तुझा नाही. तरीही सगळा तूच आहेस डोक्यात. आज मैं तुझसे दूर सही और तू मुझसे अंजान सही.. वास्तविक मला मुंबईचा समुद्र फारसा आवडत नाही. किंबहुना मुंबईच आवडत नाही. मुंबईत शिरल्या शिरल्या सगळा खारा वैतागलेपणा आणि गोंधळ अंगाला चिकटतो इथल्या चिकट हवेबरोबर. नकोसा वाटतो. रिमझिम गिरे सावन चं फिमेल व्हर्जन कधी पाहिलंय का? त्यातला तो पाऊस आणि मुंबई ही मुंबईची मला सगळ्यात जास्त आवडलेली रुपं. बाकी मला मुंबई कधीच आवडली नाही. ना ही मुंबईचा समुद्र. तरीपण या क्षणी मला फार फार बरं वाटतय की समोर समुद्र आहे.
एक अजनबी झोंकेने जब पूछा मेरे गम का सबब,
सहरा की भीगी रेत पर मैंने लिखा, आवारगी...

आयुष्यात कधीच कुठलाच वेडेपणा न करावासा वाटणार्‍या लोकांविषयी माझ्या मनात जबरदस्त कुतूहल आहे. कधीच कोणताच प्रश्न न विचारता सगळं काही कसं विनातक्रार मान्य करु शकतात हे लोकं? की तक्रारी असतात पण सांगत नाहीत? वाटत असूनही मनाला आवर घालतात? मग आपल्याला का जमत नाही? का जमवावसं वाटत नाही मनाला बांध घालणं? आयचा घो!
मानवी इतिहासात नाती कधी नितळतेच्या फूटपट्टीवर मोजली गेली आहेत का? नसतील तर का नाही? Why do we always measure them on the scale of legitimacy and not purity? I guess because its easy. आपल्याला सगळ्याचं सुलभीकरण हवं असतं. And it leads to mediocrity. पण मध्यम मार्ग सोडून आजूबाजूला काय आहे? कोणी बघायचा प्रयत्न केलाय का? सख्ख्या भावाबहिणीपेक्षा पुस्तकातलं एखादं पात्र जास्त जवळचं आणि ओळखीचं असू शकत नाही का? एखाद्या बापलेकीपेक्षा एखाद्या अनोळखी माणसाचं त्याच्या दुकानात कधीमधी येणार्‍या मुलीबरोबरचं नातं जास्त घट्ट नसेल कशावरुन? एखाद्या नवरा बायकोच्या नात्यापेक्षा एखाद्या रखेलीचं आणि तिच्या कस्ट्मरचं नातं जास्त नितळ नसेल कशावरुन? आणि असं असू शकत असेल तर legitimacy ला काय अर्थ राहिला?
स्वतःशी बोलल्याला खूप काळ लोटला. अवघड असतं स्वतःशी बोलणं. पण स्वतःशी बोलणं तर चालूच असतं ना. इतके दिवसही बोलतच होते की. पण ते काही खरं नाही. स्वतःचीच समजूत घालणं, counselling करणं, स्वतःला improve करणं, analysis करणं  म्हणजे संवाद नव्हे. स्वतःचा सगळा cynicism ऐकता आला पाहिजे. तटस्थपणे. Oh yes! I am cynic. And I havent been cynic in so long. I was in pain. I was depressed. But I avoided being cynic for too long successfully. I had almost forgotten how does it feel to be cynic. माझा अजून एक दुसरा मित्र, 'ब' म्हणालेला, "you can eat life out of anything." याला खूप वर्षे झाली. तेव्हा मला नीटसं कळलंही नव्हतं त्याला काय म्हणायचंय. मग कळलं तेव्हा मला वाटलं की मला आवडतं असं असणं.
मेरा अज़्म इतना बलंद है के पराये शोलों का डर नहीं..
मुझे ख़ौफ़ आतिश-ए-गुल से है, ये कहीं चमन को जला न दे..
पण तू guess केलंस तेव्हा मी नाकारलं सपशेल. आपल्याला इतक्या लवकर कोणी इतकं ओळखावं हे काही मला बरं वाटलं नाही. But yes, you were right. I can eat life out of anything and everything.
मुझे छोड़ दे मेरे हाल पर तेरा क्या भरोसा है चारागर,
ये तेरी नवाजिश-ए-मुख़्तसर मेरा दर्द और बढ़ा न दे...

Acts of liberation. Yes! acts.. actions.. because rebellion doesnt always lead to liberation. So always weigh your options and actions. Seek liberation.
Act in front of mirror the weirdest character you can imagine..
Travel to foreign land alone..
Dance crazily like/when nobody is watching..
Drink alone...
Liberation.. Missing you at 2 past midnight by the sea without bothering about the world which might get confused if anyone observed expressions on my face...
Seek liberation.. Reach to the point where you dont need to seek it any longer.

मैं यहां टुकडोंमे जी रहा हुं..
तू कही टुकडोंमे जी रही है...
अशा तुकड्या तुकड्यांतच जगतेय कधीपासून. यातून एकसंध चित्र कधी तयारच होणार नाही का? तुकडे.. मनाचे, भावनांचे, स्वप्नांचे, विचारांचे.. निवडलेले.. जाणिवपूर्वक.. पण चित्र तयार होण्याच्या दृष्टीने नगण्य..पण चित्र पूर्ण कराण्यासाठी म्हणून निवडू शकत नाही सरसकट काहीच. कसं मान्य करायचं? तुम्हाला परिसीमा माहिती आहे. सोबतीची.. एकटेपणाचीसुद्धा. You know the limits. The extremes. You know how it feels to talk continuously for 24 hours and stop just because of physical limitations. Go to sleep. Continue the conversation in dreams and continue it in real after getting up for another 24 hours. And you also know how it feels not to utter a word for months. Even years. But its all worth it. तुम्हालाच कळत नाही तुम्ही कधी तयार झालेले असता २८ युगांच्या एकटेपणाची किंमत मोजण्यासाठी त्या एका दिवसासाठी. तुमची तयारी होत असते, कधीच चित्र पूर्ण करु न शकणारे पण आयुष्याचे लखलखते तुकडे मिळवण्याची. तुमची तयारी झालेली असते तुमच्याही नकळत.

I know its absurd. I know it doesnt make any sense. अस्तित्वात असलेल्या पण भेटू न शकणार्‍या लोकांशी, अस्तित्वातच नसलेल्या लोकांशी, भेटूनही परक्या राहिलेल्या लोकांशी,अशा सगळ्यांशी बोलायला.. आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे स्वतःशी बोलायला absurdism बरा पडतो..
हज़ारों ख्वाहिशें ऐसी की हर ख्वाहिश पे दम निकले...
बहुत निकले मेरे अरमान लेकिन फिर भी कम निकले....
आता पुन्हा २८ युगांचं एकटेपण.....
मेरा कुछ सामान ...
"मुद्दते गुजरी तेरी याद भी न आई हमें, और हम भूल गए हो तुझे ऐसा भी नहीं" माहितेय का हा शेर? तुला कुठून माहिती असणार म्हणा, पाषाणहृदयी आहेस तू. पण तुझ्या पाषाणहृदयाला पाझर फुटताना पाहत आलेय मी आठवतंय तेव्हापासून. मला खात्री आहे तुला हे सगळं माहिती असणार, कळत असणार. कसला भारी आहे ना हा शेर.! तसं पहायला गेलं तर तुझी आवर्जुन आठवण काढल्याला काळ लोटला. पण तुला विसरुन गेलेय असंही नाहीये. इतकी तुझ्या अस्तित्वाची माझ्या जगण्यात एकरुप व्हावी. तुझं माझं नातं असंच आहे. आणि माझंही तुझ्यावर असंच प्रेम आहे. प्रेम, कदाचित प्रेम नाही म्हणता येणार. पण प्रेमासारखं काहीतरी... उत्कट आकर्षण, अनिवार ओढ, खोल आत्मियता आणि तुझ्या माझ्या सहवासाच्या असंख्य आठवणी.. यातून निर्माण होणारं नातं कोणतं? प्रेमाचंच ना? मग प्रेमच म्हणूया. माझं तुझ्यावर खूप खूप खूप अगदी खूप प्रेम आहे. आणि तुझ्यावर अनेकानेक प्रकारे प्रेम करता येतं हे तर मला फारच प्रिय आहे. तसं बघायला गेलं तर आपल्या भावनांचा स्पेक्ट्रम फारच मर्यादित असतो. चार पाच चांगल्या आणि चार पाच  वाईट भावनांच्या पलिकडे आपण काही भोगतच नाही. पण हे मर्यादित विश्वाच्या मर्यादित चौकटीसाठी ठिक आहे. तुला कुठं अशी काही चौकट आहे? तुझं असणंच माझ्यासाठी अफाट आहे. आणि मग त्याच प्रमाणात भावनांचा पटही विस्तारतो तुझा विचार करताना. तीन मूळ रंग... त्यांच्या मिश्रणाने तयार होणारे दुय्यम रंग आणि मग त्यांच्याही मिश्रणाने तयार होणाऱ्या अगणित रंगछटा... असा भावनांचा पसारा तयार होतो तुझ्यासाठी मनात... अबिदा परवीन गात असते, "तू मिला भी हैं तू जुदा भी हैं तेरा क्या कहना... तू सनम भी हैँ तू खुदा भी हैं तेरा क्या कहना.." तेव्हा डोळ्यांसमोर तू असतोस. कुसुमाग्रज लिहितात " तव शरिरातून कधी पेटती, लाल किरमिजी हजार ज्योती...
त्यात मिळाया पतंग होतो, परि नसे ते काम वगैरे!"
तेव्हा समोर तू येतोस. "दूरीयां ऐसीभी होंगी कभी सोचा न था, वो मेरे सामने था पर मेरा ना था" हे ऐकलं की तू आठवतोस आणि तरीही बराच काळ तू आठवलेला नसतोस हे खरंय.!
तुला बघुन वेडावलेलं, तुला असं भोगताना मला पिसावलेलं पाहून हसत असशील ना तू मनातल्या मनात? नक्कीच हसत असणार. तुझ्या घनगंभीर मुखवट्यामागे कितीही लपवलंस तरी कळतंच मला ते.
तुला माहितेय तुझ्यासोबत, तुझ्याजवळ असताना मला काय ऐकायला आवडतं? रहमान. रहमानच.. त्याची बरीचशी गाणी ना अशी ओलीचिंब करतात ऐकणार्याला. जणू काही त्या गाण्यांना स्वतःचा असा पाऊस असावा. आणि मग फिरत रहायचं गर्दीत स्वतःलाच फक्त  भिजवणारा, स्वतःपुरता, रहमानच्या सूरांचा पाऊस घेऊन. पण या अशा ओल्याचिंब भिजण्याची खरी मजा फक्त तुझ्यासोबत, तू जवळ असतानाच येते. तुला मला गच्च ओला करणारा आभाळातला पाऊस आणि मनाला चिंब करणारा रहमानचा पाऊस. बस्स! अजून काय मागावं आयुष्याकडे?
आयुष्याकडे मागण्यावरुन आठवलं, तुला माहितेय का गुरूदत्त चा तो प्यासा मधला डायलॉग? तो म्हणतो "मैं यहॉंसे बहोत दूर जा रहा हुं गुलाब." ती विचारते, "कहॉ", तो म्हणतो, " जहांसे मुझे फिर दूर ना जाना पडे." तू माझ्यासाठी ते ठिकाण आहेस. आयुष्याकडे मागावं असं काही उरत नाही तूझ्याजवळ आल्यावर. सगळे प्रश्न विरतात. सगळ्या वाटा थांबतात. थकून जाते रे मी पण बरेचदा. तूही दिसत नाहीस महिनोन् महिने.. आणि मी पण वावरत राहते शहाण्यांच्या जगात.. शोधत असते काहितरी, कधी परमेश्वराला कधी स्वतःला..पळत असते बरेचदा, कधी जगापासून कधी स्वतःपासुन.. काहीच सापडत नाही आणि कुठंच पोहोचत नाही. थकते.. चिडते.. रडते.. पुन्हा वावरते निर्विकार चेहऱ्याने.. आणि मग तू भेटतोस. न ठरवता, न सांगता.. अचानक कोणत्यातरी प्रवासाच्या शीणभरल्या वाटेवर.. अचानक समोर येतोस. खूप काळ भावनांचा स्पर्शही न झालेल्या मला जाणीव होते मन असल्याची. किती बोलू अन् किती नको असं होतं मला. तुला किती बघू डोळेभरुन अन् किती नको असं वाटतं. माझ्या कवेत न मावणार्या तुझ्या भरदार रुपाला घट्ट मिठी मारावीशी वाटते. पण असं कुठं करता येतं कितीही वाटलं तरी? तसं पहायला गेलं तर खूप अंतर आहे तुझ्या माझ्यात. मग उगीच समाधान मानायचं तुझ्या ओझरत्या स्पर्शावर, तू दिसशील तेवढ्या रुपावर.. गोंजारत रहायचं तुला नजरेनं.. अतृप्तच परतायचं तुझ्या प्रत्येक भेटीनंतर..
पण एकदा ना मी अशी येणार आहे की परतणारच नाही तुझ्याकडून! बस्स, एकदा तुला असं भेटायचंय ना, की माझं आस्तित्व वेगळं नको उरायला तुझ्यापासुन. झोकुन द्यायचंय तुझ्या मिठीत स्वतःला.. सामावुन जायचंय तुझ्या रुपात.. विरुन जायचंय तुझ्यात.. मी ना एकदा येणार आहे तुझ्याकडे न परतण्यासाठी.. Mi amor.. सह्याद्री... एकदा येणार आहे मी तुझ्याकडे अशी...!
मेरा कुछ सामान ...
किती भरभर बदलत जातात शहरं..
अनोळखी होत जातात ..
झपाट्याने बदलण्याचा काळच असतो एकेक..
आणि मग नाहीच थोपवता येत आपल्याला काही..
हरवून जातात जुनी आपुलकीची ठिकाणं..
उन्मळून पडतात मुळापासून रुजलेल्या आठवणींचे वृक्ष..
नव्या गर्दीत नाहीसे होतात आपले सरावाचे रस्ते..
आणि जपून ठेवलेल्या खाणाखुणा कधी पडल्या हे तर कळतही नाही..
.
.
बघता बघता बदललं शहर..
अनोळखी झालं..
जिथं कधी काळी माझं अवघं विश्व नांदायचं..
हरवलं..
तुझ्या नजरेतलं माझं शहर..
मेरा कुछ सामान ...
कालच सर्फ ची एक जाहिरात बघण्यात आली. (जाहिरातीचे काही डिटेल्स चुकले असले तर सॉरी. नेट वर मिळत नाहीये मला ती अ‍ॅड..) दोन म्हातार्‍या बायका चहा घेत गप्पा मारत असतात, "आमच्यावेळी नोकरी करायला सुरुवात केली तेव्हा ६ रुपये पगार होता. आणि आज माझी सून माझ्या मुलापेक्षा जास्त कमवते. किसने सोचा था औरते इतना आगे चली जाएंगी? आजके जमानेमेंही औरत बनने का मजा है.." मागे सून लॅपटॉपवर काम करत असते. आणि इतक्यात तिचा नवरा खाली येतो आणि विचारतो "मेरी शर्ट धोयी नही क्या?" त्या बोलणार्‍या दोन्ही बायका चमकून बघतात आणि टॅग लाईन येते, "Is washing just a women's work/job?" आणि मी मनातल्या मनात सुटकेचा निश्वास टाकला, म्हटलं, "Thank God! Finally... Something sensible.. at last.."
एकीकडे काही मूर्ख ढोंगी अभिनेत्रींचे बिनडोक व्हीडीओ व्हायरल होत असताना, ३० सेकंदांमध्ये सांगितलेली ही वस्तुस्थिती खूप मार्मिक आहेच पण जाहीरातींसारखी सेक्सिस्ट इन्डस्ट्री जेंडर रोल ब्रेक करताना दिसतेय ही सुद्धा एक समाधानाची बाब आहे.
मिडीया.. जाहिराती.. चित्रपट.. त्यातही मनोरंजन क्षेत्र आणि मार्केटींग क्षेत्र यांना बर्‍यापैकी मेडीऑकर रहावं लागतं, मध्यम आणि लोकप्रिय मार्ग स्विकारावे लागतात, किंवा या क्षेत्रातल्या बहुतेक स्ट्रॅटेजीज तरी तशा असतात. लोकांना पचेल रुचेल इतपतच फिलॉसॉफी ते मांडतात कारण कदाचित त्यांच्या पैशाचं गणित त्याच्यावर अवलंबून असतं. चित्रपटांमधल्या स्त्रियांच्या इमेजबद्दल जितकी चर्चा होताना दिसते तितकी जाहिरातीतल्या इमेजबद्दल होत नाही. झालीच तरी ती अंगप्रदर्शनाच्या पुढे जात नाही. पण अंगप्रदर्शनाच्याही पुढे रोजच्या जगण्यातल्या स्त्रीचं चित्रण या जाहिरातीत कसं होतं यावर खोलवर विचार कधी झालाय का? झालाच असेल तर तो जाहिर मांडला/चर्चिला गेलाय का?
जाहिरात या माध्यमाची ताकद तशी आता कोणाला नवीन नाही. कोणी कितीही नाकारायचं ठरवलं तरी त्यांचा प्रभाव आणि परीघ कोणी नाकारु शकत नाही. चित्रपट, मालिका, साहित्यं किंवा इतर कशाहीपेक्षा आपण जाहिरातींना जास्त एक्स्पोज होत असतो. त्यामुळे जाहिराती रोजच्या जगण्याबद्दल काय सांगतायेत हे खूप महत्वाचं ठरतं.
जन्मापासून मरेपर्यंत लागणार्‍या प्रत्येक गोष्टीची जाहिरात केली जात असताना त्यात स्त्री ज्याप्रकारे उभी केली जाते ते खरच चिडचिड करणारं आहे. बाळाची काळजी फक्त आईलाच असते का? बापाला नसते? कुछ मांएं डॉक्टर होती है म्हणून त्यांना कळतं बाळासाठी कोणतं डायपर वापरायचं, कोणता साबण वापरायचा, कोणता टीश्यु वापरायचा.. एकाही डायपरच्या अ‍ॅडमध्ये बाप का असू नये? पुरुष जेव्हा डॉक्टर असतो तेव्हा तो लॅब मध्ये संशोधन करत असतो किंवा कुठेतरी इंटरनॅशनल कॉन्फरन्स मध्ये पेपर वाचत असतो पण बाई जेव्हा डॉक्टर असते तेव्हा ती मुलांच्या डायपरमध्ये, घराच्या निर्जंतुकीकरणात आणि हेल्थ ड्रिंकमध्येच गुंतलेली असते. एकही पुरुष असं म्हणताना दिसला नाहीये की "मै एक बाप भी हुं और डॉक्टर भी.." बाई जेव्हा इंजिनिअर असते तेव्हा तिला घरात कोणती गॅझेट्स वापरायची आणि ऑफिस आणि घर स्मार्टली कसं मॅनेज करायचं हे जास्त चांगलं कळतं. बाई बदाम खाते, स्वतःची काळजी घेते कारण तिला पुढे जाऊन मुलांचा अभ्यास घ्यायचा असतो आणि त्यांच्या बसमागे धावुन डब्बा द्यायचा असतो. असं का? हे असं का दाखवलं जातं? काळजी घेणार्‍याच्या आणि सेवा देणार्‍या भूमिकेत कायम बायकाच का असतात? मग ती आई म्हणून केलेली दुधाची काळजी असो, बायको म्हणून गेलेली तेलाची काळजी असो की मुलगी म्हणून केलेली लग्नाची काळजी असो.. बायकांची शैक्षणिक गुणवत्ता ही त्यांच्या करीयरपेक्षा त्यांच्या संसाराला पोषक आणि पूरक ठरणारी आहे असं चित्र का आहे?
जास्त शिकलेली बाई = जास्त चांगला संसार, जास्त गृहकृत्यदक्ष वगैरे...
भिन्नलिंगी आकर्षण आणि लैंगिकता या गोष्टी जाहिरातीत येणं यात काही चुकीचं नाही? पण कुठवर बायका फक्त पर्फ्युमवर आणि गाड्यांवर जीव टाकत रहाणार. Why dont they choose someone with clean kitchen, organized bedroom and hygienic bathroom? कपडे, भांडी, घराची सफाई, टॉयलेट क्लीनर, मुलांच्या गोष्टी, जेवणातले पदार्थ या सगळ्या गोष्टी फक्त बायकांच्याच का? पुरुष फक्त दाढी करतात, पर्फ्युम लावतात, मस्तपैकी बियर किंवा स्कॉच पितात, गाड्यांतून फिरतात आणि त्यांच्या बायकांना डायमंडस गिफ्ट देतात. What the hell is that?
विमा.. पॉलिसी काढणारे पुरुषच दिसतात. बायकांच्या आयुष्याला तशी काही किंमत नाहीच का? एकतर आधीच भारतात विमा असलेले लोक कमी. त्यातही जे आहेत ते पुरुष. हे वास्तव जाहिरातींमधूनही बोलतं.
आणि कॉस्मेटीक्स च्या जाहिरातींविषयी तर न बोललेलच बरं. मूर्खांच्या लक्षणामध्ये यांचा उल्लेख व्हावा इतका मूर्खपणा या जाहिरातींमध्ये भरलेला असतो.
असो, मुद्दा हा आहे की काही जाहिराती तरी आता वेगळी वाट चोखाळण्याचा प्रयत्न करतायेत.
एक जाहिरात पाहिलेली मागे. नवरा-बायको बोलतायेत आणि आज भांडी घासायचा नंबर कोणाचा यावर त्यांची मजा-मस्करी सुरु आहे. नीट आठवत नाही पण " बर्तन चमकायें.. और रिश्ते भी.." अशी टॅग लाईन होती बहुधा.  स्कॉच ब्राईट ची नवी जाहिरात पाहिलेली मध्यंतरी. की भांडी घासणं इतकं सोपं आहे की तो मुलगा पैसे नसताना हॉटेलमध्ये जेवत राहतो आणि भांडी घासतो. कालच्या जाहिरातीच्या निमित्ताने मनातली अनेक दिवसांची मळमळ बाहेर पडली.. अशा जेंडर रोल ब्रेक करणार्‍या अनेक जाहिराती येत्या काळात निघोत आणि त्या जनमानसावर खूप आणि खोलवर परिणाम करोत ही अपेक्षा..
मेरा कुछ सामान ...
तू जाताना वाटलं नव्हतं
इतकी अवाढव्य बनेल तुझ्या नसण्याची पोकळी
माझं सगळं अस्तित्वच मुळापासून ओढून घेऊ पहाणारी..
माझ्या जगण्याच्या सगळ्या वाटा उद्ध्वस्त करणारी..
सगळी स्वप्नं संदर्भहीन झालियेत आता,
वाक्यातून काढून टाकलेल्या अक्षरासारखी..

उरलाय फक्त शक्यतेचा टीचभर परीघ..
आणि त्याबाहेर पसरलेलं अशक्यतेचं अफाट विश्व..
परीघाच्या आत आहे फक्त तुझ्या नसण्याचं सत्यं आणि
माझं केविलवाणं अस्तित्वं..
पोकळीच्या काठाशी कसंबसं तग धरुन उभं राहू पहाणारं..
आणि परीघाबाहेर नजर जाईल तिथवर विखुरलेत,
तुझ्या असण्याचे आभास..
तुझ्या चाहुली, तुझे शब्द
तुझं हास्य, तुझे स्पर्श..

दिवसभर निकराची लढाई चालू असते मनाची
त्या पो़कळीत पडण्यापासून स्वतःला वाचवण्याची..
ती पोकळी भरावी म्हणून
सतत त्यात टाकत राहते मी काही ना काही..
पण ती भरतचं नाही..
ब्लॅकहोलसारखी सगळं काही पचवून पुन्हा आ वासून समोरच..
तुझ्या नसण्याची साक्ष देत..

असं धडपडून धडपडून थकलं मन
की वाटतं आता तरी थकून झोप येईल आपल्याला..
या जीवघेण्या धडपडीतून काही तासाचं मरणं तात्पुरती सुटका करेल आपली..
पण ते ही होत नाही..
दिवसभर मनाला सावरण्यासाठी घातलेले पाश हळूच ढिले पडतात,
आणि निद्रा घेऊन जाते मनाला
अशक्यतेच्या अफाट प्रदेशात..
मग अगदी स्पष्ट कानावर येतो तुझा आवाज.. (दिवसभर ऐकायचा टाळलेला..)
अगदी स्पष्ट दिसतं तुझं रुप (दिवसभर पहायचं टाळलेलं..)
अगदी स्पष्ट जाणवतो तुझा स्पर्श.. (दिवसभर दूर ठेवलेला..)
आणि तुझ्या नेहमीच्या दिलखुलास हसण्याला घाबरतं मग मन..
नक्की मनात काय आहे तुझ्या..?
गेलायेस ना तू? की नाही?
तू आहेस की नाही?

भोवळ आणणार्‍या या गोंधळाने मनाचा बांध फुटतो..
आणि वाहणारे डोळे स्वप्नातून सत्यात घेऊन येतात..
मग पुन्हा एका जीवघेण्या धडपडीची सुरुवात..
तुझ्या नसण्याच्या पो़कळीत पडण्यापासून,
माझ्या थकलेल्या अस्तित्वाला वाचवण्याची..

कधी संपणार ही तगमग?
की आता अनंत काळापर्यंत असाच चालणार,
हा स्वप्नं-सत्याचा खेळ..?
वास्तव आणि आभासांचा लपंडाव?

थकून थकून गेलंय मन आता..
जागं रहाण्याचं त्राण नाही उरलं..
आणि निद्राधीन होण्याचीही भीती वाटतेय..
या स्वप्नबंबाळ मनाला...
मेरा कुछ सामान ...
Alejandro González Iñárritu ची ओळख २०१० मध्ये झाली तेव्हा त्याचे triology of death चे तिन्ही चित्रपट प्रदर्शित झाल्याला पण ३ वर्षे उलटून गेलेली आणि 'Biutiful' अजून प्रदर्शनाच्या वाटेवर होता. म्हणजे त्याचे प्रदर्शित झालेले तिन्ही आणि लगेचच प्रदर्शित झालेला 'Biutiful' बघितल्याला ५ वर्षे झाली. आणि खरं सांगायचं तर आता ते चित्रपट नीटसे आठवतही नाहीत. नक्की काय संवाद होते, नक्की काय मांडणी होती, पार्श्वसंगीत कितपट प्रभावशाली होतं, कोणत्या प्रसंगानंतर कोणता प्रसंग होता, खरंच नीटसं आठवत नाही. काही गोष्टी अंधुक आठवतात.. चित्रपटातील व्यक्तिरेखा, त्यांचे हावभाव, स्थळं, एकूणच कथा, चित्रपटाची संकल्पना.. पण काही गोष्टी खूप व्यवस्थित आठवतात.. Maya angelou चं एक वाक्य आहे..
"People will forget what you said..
People will forget what you did..
But people will never forget how you made them feel.."
And I remember that movies of Iñárritu made my heart feel so ached.. They had tremendous hold on my mind and heart. I remember that thing very clearly..  कोणतीही अस्सल कलाकृती माणसांइतकीच जिवंत असते.. चालत्याबोलत्या माणसांप्रमाणेच आपल्या आयुष्यावर परिणाम करते.. आणि कदाचित आपण विसरुन जाऊ, चित्रातली नेमकी रेषा, कॅनव्हासचा नेमका रंग, गाण्यातली नेमकी जागा, कवितेतला नेमका शब्द किंवा चित्रपटाची नेमकी मांडणी, पण त्या कलाकृतीने आपल्याला जी अनुभूती दिली, ती विसरणं शक्य नाही.. आणि म्हणूनच Iñárritu चे चित्रपट ऑल टाईम फेव्हरीट सदरात टाकता येतात.
त्याचा २००० साली आलेला पहिला चित्रपट 'amores perros', (Love's A bitch) माणसाच्या क्रौर्याची, एकनिष्ठेची आणि विश्वासघाताची गोष्ट.. चित्रपटाचं इंटरेस्टींग नाव हे चित्रपट बघण्याचं तात्कालिक कारण ठरलं असलं तरी Iñárritu च्या मांडणीने मनावर घेतलेली पकड त्याचे इतर चित्रपट शोधण्यास आणि बघण्यास कारणीभूत ठरली. एकमेकांत गुंतलेली कथानकं, वेगवेगळी माणसं, त्यांच्या वेगळ्या कथा, आणि कोणत्यातरी घटनेने, प्रसंगाने जोडली गेलेली त्यांची आयुष्य, जी कदाचित एरवी कधीच जोडली जाणं शक्य नाही. भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ यांत घडलेले पुढे-मागे मांडणी असलेले प्रसंग.. आणि अतिशय प्रभावी मध्यवर्ती कल्पना. दिग्दर्शकाला काय पोहचवायचं आहे हे जेव्हा त्याला स्वतःला ५००% स्पष्टपणे माहित असतं तेव्हाच अशी मांडणी करण्याचं तो धाडस करु शकतो. नंतर आलेले triology of death मधले२००३ सालचा '21 gram' आणि २००६ मधला, 'Babel', हे चित्रपटही मांडणीच्या दृष्टीने 'amores perros' सारखे. अर्थात triology असल्यांमुळे मध्यवर्ती कल्पनेसोबतच मांडणीतील सारखेपणाही गरजेचा ठरला असावा. पण हे तिन्ही चित्रपट खिळवून ठेवणारे.. हृदयात काहीतरी दाटून आलंय असं वाटायला लावणारे ठरले हे निश्चित. 'amores perros' मधली डॉग फाइट, '21 gram' मधला गोळीबाराचा प्रसंग, 'Babel' मध्ये वाळवंटात अडकलेल्या नॅनीची घालमेल.. असे काही प्रसंग आहेत जे अजून मनात घर करुन आहेत.
(मांडणीच्या दृष्टीने क्लिष्टता असणारे, किंवा सुरीअलिझम वाले चित्रपट खर्‍या अर्थाने दिग्दर्शकाचे चित्रपट ठरतात असं मला वाटतं. अशा चित्रपटांमध्ये शक्यतो कोणाची भूमिका वठली नाही असं होत नाही. म्हणजे अशा चित्रपटांचा कलाकारांविषयी दृष्टीकोन असा वाटतो की, तुम्ही वाईट अ‍ॅक्टींग करुच शकत नाही. तुम्ही भूमिका ही चांगलीच केली पाहिजे. दिग्दर्शक इतर कोणते एक्स्क्युजेस मान्यच नाही करणार..आणि Iñárrituचे सगळे चित्रपट "चित्रपट हे दिग्दर्शकाचं माध्यम आहे" हे दाखवून देणारे आहेत.)
जरी त्याची triology of death २००६ सालच्या 'Babel' पर्यंतच असली तरी पुढच्या दोन्ही चित्रपटांमध्ये नायकाचा मृत्यू आणि दु:खाचे विभ्रम (की विभ्रमांचे दु:ख?) या दोन्ही कल्पना आहेतच. आणि त्याचा यंदा ऑस्कर च्या यादीत सर्वात आघाडीवर असलेला, "Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)" हा चित्रपट.. ज्या चित्रपटामुळे त्याच्याविषयी लिहिलंच पाहिजे यावर शिक्कामोर्तब झालं. Birdman ही कथा आहे एका सुपरहिरोची.. एकेकाळी सुपरहीरो असलेला नायक, कालांतराने कामाला पारखा होतो आणि एका नाटकाद्वारे स्वतःला अभिनेता-दिग्दर्शक म्हणून सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतो. पण तुलनेने साधी वाटणारी ही कथा प्रेक्षकांना पूर्णवेळ खिळवून ठेवते. मोजक्याच मोठ्याच्या मोठ्या शॉटस् मध्ये केलेलं चित्रिकरण, पार्श्वसंगीतात मुख्यत्वे ड्रमचा केलेला वापर, नायकाचं त्याच्या भोवतालच्या लोकांच्या नजरेतून जाणवणारं वास्तव आणि त्याच्या स्वतःच्या मनात असलेली त्याची 'लार्जर दॅन लाईफ' प्रतिमा, त्याची मुलगी, सहकारी, वेगळी झालेली बायको, अधूनमधून भेटणारे चाहते, बरे वाईट समिक्षक या सगळ्यांचीच गुंफण इतकी उत्तम झाली आहे की चित्रपटाला इतकी नामांकनं मिळाली नसती तरच नवल. आणि चित्रपटाचा सुरीअलिस्टीक शेवट हा माझा वैयक्तिक आवडता भाग. त्याविषयीची वेगवेगळी मतं नेटवर सर्वत्र वाचता येतीलच.
 जरी तो त्याच्या पहिल्या चित्रपटापासून (म्हणजे पहिल्या फुल्ल लेंग्थ चित्रपटापासून) 'बेस्ट फॉरेन लॅग्युअज फिल्म' च्या कॅटेगरीत नामांकन मिळवत असला तरी, यंदा त्यांचं नामांकन अमेरीकेतूनच असल्यामुळे त्याला ऑस्कर मिळण्याची शक्यता वाढली आहे हे नक्की. (या आधीचे चित्रपट अमेरीकेत बनले असते तर एव्हाना नक्कीच त्याच्या नावावर ऑस्कर जमा झाला असता.) त्याच्या स्पर्धेत असणारा "The Grand Budapest Hotel" हा चित्रपटही काही कमी नाहिये. एखादी गोष्ट चांगली कशी सांगावी याचं उत्तम उदाहरण आहे. पण Iñárritu सोबत इतक्या वर्षांचं असलेलं प्रेक्षकाचं नातं, त्याच्या सर्वंच चित्रपटांमध्ये त्याने केलेली उत्तम कामगिरी, आणि एकूणच कॉमेडी पेक्षा माणसाच्या मनातल्या खेळांकडे असलेली ओढ यामुळे माझं पारडं तरी Iñárritu कडेच झुकतय..
त्याला यंदाचा ऑस्कर मिळाला तर तो नक्कीच The Expected Virtue Of Excellence समजता येईल.. :-)

(With Iñárritu in leading race, the oscar ceremony this year is a must watch and with Neil Patrick Harris hosting the show, I wouldnt miss it for the world.. Countdown has already started.. fingers crossed.. Go Iñárritu...! Best Wishes...)
मेरा कुछ सामान ...
(Dedicated to the God of small things)

कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
पहिल्या पावसाने दरवळावा आसमंत..
वार्‍यासोबत वाहत यावा आंब्याचा सुगंध..
नदीच्या शरीरात खोल घुसत जावेत भोवरे..
इतकं सहज प्रेम नाही होत माणसांच्या जगात..
जातीपातीच्या.. परिस्थितीच्या.. पैशाच्या.. रंगाच्या..
अनेक भिंती आहेत इथे..
आणि काही लक्ष्मणरेषा..
कधीच ओलांडू नयेत अशा..
ओलांडल्या तर जगबुडी होईल अशा..
कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
प्रेम म्हणजे नक्की काय हे बहुतेकांना माहित नसलं तरीही..
स्वतःच्या स्वतःला लागलेल्या शोधाला कोणी प्रेम मानलं तरीही..
आणि कोणाला सगळ्या व्याख्यांपलीकडे जाऊन प्रेम करता आलं तरीही..
कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..

कोणी कोणाला स्पर्श करावा? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
स्पर्श न करता भेट द्यावी,
की निरागस उत्कटतेने मिठी मारावी...
कोणती माणसं उंबर्‍याबाहेर ठेवावी,
आणि स्वार्थासाठी कोणाची साथ द्यावी हे ठरलेलं आहे..
कोणी कोणाला स्पर्श करावा? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
पण कोणाच्या आत्म्याला कोणाचा स्पर्श व्हावा याचे काही नियम नाहीत..
कोणाची आयुष्य किती गुंतावी एकमेकांच्यात याचे काही शास्त्र नाही..
किती भावविश्वं विरघळावी एकत्र यावर काही बंधनं नाहीत..
कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..

ठरलेले आहेत जगाचे नियम..
प्रत्येकासाठी वेगवेगळे..
आणि तरी प्रत्येकालाच अपरिहार्यपणे सलणारे..
सुखासाठी हावरेपणा केला की दु:ख मिळतं..
पण सुखाच्या प्रतिक्षेत अबोल आयुष्य काढलं तरी कोणाला समजतं..?
जिथे वास्तवाच्या वाट्याला क्वचितच येणारी सुखं,
फक्त स्वप्नांतच भेटतात..
आणि स्वप्नांतली सुखं खर्‍या आयुष्यात मोजायची का हे कोणालाच माहीत नसतं..
काही चुका त्यांच्या शिक्षा घेऊनच येतात..
पण चुकीच्या प्रमाणातच शिक्षा व्हावी याचं उत्तरयायित्व कोणाचंच नसतं..
मग कधी मोजावं लागतं आयुष्य..
कधी अनेक आयुष्यं..
कधी अनेक पिढ्या..
तरी ठरलेले आहेत जगाचे नियम..
जगाच्या भल्यासाठी केलेले नियम..
अमानुष निर्दयतेने पाळले जाणारे नियम..
कोणी कोणावर कसं आणि किती प्रेम करावं याचे नियम..
कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
कोणी कोणावर प्रेम करावं? आणि किती.. हे ठरलेलं आहे..
मेरा कुछ सामान ...
तू म्हणालास तू काही विसरत नाहीस..
काही विसरु शकत नाहीस..
माझ्या चुका.. माझा मूर्खपणा.. माझे खुळे हट्ट.. माझ्या अपेक्षा..
तू विसरु शकत नाहीस आपल्यातले बेसिक फरक..
आणि विसरु शकत नाहीस,
माझा त्रागा.. आपली भांडणं.. माझं रडणं...
पण तुला माहितेय का? तू समजतोस तसं नाहीये..
ठरवलंस तर तू विसरु शकतोस..
विसरलायेस तू...
तुझ्या येण्याने उगवणारी माझी सकाळ..
तुझ्या निद्राधीन चेहर्‍यावर रेंगाळणारी दुपार..
तुझ्या माझ्या गप्पांमध्ये रंगलेला सूर्यास्त..
आणि तुझ्या डोळ्यांत उतरलेली पौर्णिमेची रात्र..
विसरलायेस तू...
आपल्यासोबत प्रवासाला येणारा श्रावण
तुला माझ्यासाठी हळुवार करणारा शिशिर..
गुलमोहराच्या झाडांतून तुझ्या सावळ्या चेहर्‍यावर वितळलेला अष्टमीचा चंद्र..
आणि आपल्या गप्पां ऐकण्याच्या नादात लाट चुकलेला भरतीचा समुद्र..
विसरलायेस तू...
माझी अठ्ठावीस युगांची प्रतिक्षा..
अनिश्चिततेवर झुलत राहिलेल्या माझ्या अपेक्षा..
तू एकदा दिसावास म्हणून केलेला आटापिटा..
तुझ्यासोबतच्या एका क्षणासाठी तासंतास तुडवलेल्या वाटा...
विसरलायेस तू
माझ्यावर प्रेम करणारा तू
तुझ्यावर प्रेम करणारी मी
आणि आपल्या नात्यावर प्रेम करणारे आपण..
तुझ्या क्षमतांविषयी कधीच शंका नव्हती मला..
माझं ऐक..
तूही नको शंका घेऊ स्वतःवर..
"विसरु शकत नाही" कशाला म्हणतोस
चुका, मूर्खपणा, अपेक्षा, फरक..
भलेही विसरु शकत नाहीस..
पण विसरतोच आहेस की मला आता..
मेरा कुछ सामान ...
They say movie is the most beautiful lie. Then why everyone including the director try so hard to make it realistic? Make it believable? Make it true? People are anyways paying to watch their lies. Then why not to give them the lie in such a way that they will know its a lie? They will know its not real.. Its surreal.. And there are not more surrealistic, more astoundingly amusing films than those of Luis Bunuel's..
काही माणसं पहिल्या भेटीतच आवडतात. बोलायला लागली की कळून जातं, ही "आपली माणसं". आणि Buñuelची पहिली फिल्म बघितली तेव्हाच जाणवलं हा "आपला". आपल्याच माळेतला.. आणि मग त्याच्याविषयी वाचताना जेव्हा त्याचं "Give me two hours a day of activity, and I'll take the other 22 in dreams -- provided I can remember them." हे वाक्य वाचनात आलं तेव्हा फक्त माझ्या त्या वाटण्यावर शिक्कामोर्तब झालं.
त्याचा The Exterminating Angel किती महिने माझ्या स्पॅनिश फिल्म्स च्या फोल्डर मध्ये पडून होता कोण जाणे. पण जेव्हा तो चित्रपट पाहिला तेव्हा मेंदूला झटका बसला. मनात म्हटलं कुठे होतास तू इतके दिवस? भेटला कसा नाहीस? कसं काही कळलं नाही तुझ्याविषयी? अशाप्रकारे बुनुएल, Director's special फोल्डर मध्ये त्याच्या सगळ्या फिल्म्ससह विराजमान झाला आणि माझा शोध सुरु झाला बुनुएल नावाच्या स्वप्नाचा.. स्वप्नच म्हटलं पाहिजे त्याला. कारण स्वप्नांइतक्याच त्याच्या फिल्म्स स्वप्नवत आहेत आणि त्याला स्वप्नं जितकी प्रिय होती तितक्याच त्याच्या फिल्म्स मला प्रिय आहेत.
चित्रपट क्षेत्राच्या इतिहासात चांगले दिग्दर्शक खूप आहेत. त्यातले आवडीचेही अनेक. पण ज्यांच्यासाठी वेडं व्हावं असे किती? बर्गमननंतर मला भेटलेला Buñuel पहिलाच.
१९०० साली स्पेन मध्ये जन्मलेला आणि १६व्या वर्षापर्यंत अगदी धार्मिक वृत्तीच्या Luis Buñuel ला, चर्चच्या अतार्किक कृतींनी नास्तिक बनवलं आणि तो शेवटपर्यंत नास्तिक राहिला. त्याच्या उपसाहगर्भ विनोदी शैलीत त्याने म्हटलेलं "I’m still an atheist, thank God." हे वाक्य प्रसिद्ध आहे. बॉक्सिंग, व्हायोलिन आणि हिप्नॉटिझमनंतर सिनेमाचं त्याला लागलेलं वेड आयुष्यभर टिकलं. ५० वर्षांच्या त्याच्या कारकिर्दीत त्याने सगळ्या प्रकारचे चित्रपट बनवले. पण त्याचं खरं कसब होतं surrealism.. आणि ते त्याच्या पहिल्या चित्रपटापासूनच स्पष्टपणे दिसतं.
जगातील सगळ्यात प्रसिद्ध शॉर्ट फिल्म असा ज्याचा उल्लेख केला जातो ती Un Chien Andalou, ही त्याची पहिली फिल्म जी त्याने Salvador Dali सोबत बनवली. त्यांचं ध्येय्य नक्की होतं. "Our only rule was very simple: no idea or image that might lend itself to a rational explanation of any kind would be accepted. We had to open all doors to the irrational and keep only those images that surprised us, without trying to explain why". त्यांचा हा एकमेव नियम त्यांनी तंतोतंत पाळला आणि सिनेमाला काही अविस्मरणीय इमेजेस दिल्या. त्यांची दुसरी फिल्म L'Âge d'Or पण अशीच..कथा नसलेली घटनांची जंत्री.. त्यातही त्या घटना क्षणोक्षणी प्रेक्षकांना धक्का देत राहतील, त्यांच्या श्रद्धा-भावनांवर प्रश्न उपस्थित करतील, विचार करणार्यांना विचार करायला भाग पाडतील, तर इतरांना नुसत्याच दुखावतील अशा..
तो नास्तिक असला तरी त्याच्या चित्रपटांमध्ये त्याने कायम देवाचा शोध आणि देव शोधणार्यांच्या दांभिकतेचा माग घेतला. त्याच्या मते God and Country are an unbeatable team; they break all records for oppression and bloodshed, आणि नेमका हाच धागा त्याने चित्रपटांमध्ये पकडलाय. मग The Diary of a Chambermaid मधली rightist nationalist movement असो, की That Obscure Object of Desire मधली दहशतवादी हल्ल्यांची पार्श्वभूमी असो की The Discreet Charm of the Bourgeoisie मधली युद्धाची परिस्थिती असो. म्हणूनच त्याचे चित्रपट खूप खरे वाटतात पण त्याचवेळी चित्रपटातील घटना मात्र अतिशय surrealistic आणि पात्रं कमालीची दांभिक, बूर्झ्वा, बुद्धीजीवी, mediocre वगैरे.. एकूण काय, तर तोच त्याचा एकमेव नियम.
त्याची सुरुवात जरी त्याच्या मास्टर टेक्निकने झाली असली तरी त्याचे सर्वोत्तम समजले गेलेले चित्रपट त्याने पन्नाशीनंतरच बनवले. आणि उत्तरोत्तर त्याच्या चित्रपटांतील surrealistic content आणि मांडणीतील बांधणी अधिकच प्रभावी होत गेली.
देव-देवत्व-दांभिकता, माणसाच्या अतृप्त लैंगिक आकांक्षा आणि मध्यमवर्गीय बंदिस्त मानसिकता असे ढोबळमानाने त्याच्या चित्रपटांच्या विषयांचे वर्गीकरण करता येईल.
Viridiana, Simon of the Desert आणि The Milky Way मध्ये त्याने देव-देवत्व-दांभिकता यांचा मार्मिक वेध घेतला आहे. यात कोणत्याही पात्राच्या तोंडी भले मोठे तत्वज्ञानाचे डोस नाहीत की देवाचा पराभव दाखवण्याचा अट्टहास नाही पण साध्या साध्या प्रसंगातून, फ्रेम्समधून, जगाचं वास्तव समोर येतं.. जे कदाचित आपल्यालाही दिसत असतं पण आपणच बघण्याचं टाळत असतो. कारण काळं-पांढरं असं वर्गीकरण करणं आपल्याही सोयीचं असतं.
This Strange Passion, The Diary of a Chambermaid, Belle de jour, Tristana आणि That Obscure Object of Desire मध्ये त्याने माणसाच्या अतृप्त लैंगिक आकांक्षांचा अवकाश मांडला आहे. मग त्या वेडाकडे झुकणार्‍या संशयाच्या रुपात असोत की फ्रॉईडच्या संकल्प्नांवर बेतलेल्या माणसाच्या अदृश्य वासनांच्या रुपात असोत. 'असं का?' याचा प्रवास दाखवण्यापेक्षा, 'असं आहे', 'असं असतं' हे दाखवणं तसं धाडसाचं समजलं पाहिजे. कारण 'असं का?' याचं स्पष्टिकरण प्रेक्षकांना मिळालं की लगेच प्रेक्षक स्वतःला त्यापासून अलग करु शकतात. पण 'असं असतं' हे दाखवलं की मग सुटका नाही. असं असतं, ते कोणाच्याही बाबतीत असू शकतं. कारण ती माणसंही आपल्यासारखीच आहेत.  Well behaved, well mannered, well settled.. आणि तरीही त्यांच्या अतिशय योग्य दिसणार्या बाह्यरुपात काही 'अयोग्य' इच्छांचे दमन केलेलं आहे.
The Exterminating Angel, The Discreet Charm of the Bourgeoisie आणि The Phantom of Liberty या चित्रपटांमध्ये मध्यमवर्गीय बुद्धीजीवी, तथाकथित पापभीरु पण मुळात सामर्थ्यहीन समाजाचं पितळ जसं उघडं पाडलं आहे तसं क्वचितच कोणाला जमलं असेल. आणि surrealist मांडणी असूनसुद्धा ते सोडून देता येत नाही हे विशेष. ते तुम्हाला झपाटतं, तुमच्यात भिनतं आणि तुमच्यातल्या mediocrityला अपमानित करुनच राहतं.
The Exterminating Angel विषयी वाचताना वारंवार एकच गोष्ट मला आढळली, ती म्हणजे तथाकथित सुसंस्कृत समजल्या गेलेल्या रितीरिवाजांतील फोलपणा, तरीही त्यांना चिकटून राहण्याची मानवी वृत्ती, थोड्याशाही धक्क्याने गळून पडणारे माणसाचे मुखवटे यांच्यावर दिलेला भर. पण एका बंदिस्त समाजासाठी ही कथा जितकी लागू होते तितकीच एका स्वतंत्र माणसासाठी पण लागू होते असं मला वाटलं. आपलंही असंच झालेलं असतं. कोणती अदृश्य रेषा असते जी आपण ओलांडू शकत नाही? का ओलांडू शकत नाही? आपल्याला इतकं सामर्थ्यहीन का समजतो आपण? आणि मग कोणत्या तरी एका क्षणी आपण बळ एकवटून बाहेर पडतो. आणि कळतं किती सोपं होतं ते.. पण तरीही तिथून बाहेर पडल्यावर नवीन चौकटीत अडकण्याची शक्यता राहतेच..
आपण बुद्धीजीवी माणसं. स्वतःला लॉजिकल समजतो.. रॅशनल समजतो. एकूणच अॅटिट्युड असा की, 'Talk some sense and you have my attention.’ Then how long can someone hold your attention without making any sense? Without any logic? Perfectly irrational but you just cant escape the truth in the images. You don’t dare to ask for logic because what you see is the sheer brilliance.
माणसांच्या भावना, वासना, नाती, भीती यांचा उल्लेख जिथे येतो तिथे बर्गमन ला वगळणं अशक्य आहे. आणि तो तर माझ्या अत्यंत जिव्हाळ्याचा विषय. त्यामुळे बुनुएल आणि बर्गमन ची तुलना होणं स्वाभाविक होतं. त्या दोघांच्याही चित्रपटांमध्ये आशयाच्या सारखेपणासोबत अभिव्यक्तीतील खरेपणाही आढळतो. पण बर्गमनच्या चित्रपटांत जसे आपण क्षण गोठवून टाकणार्‍या क्षणांनी आपण घायाळ होऊन जातो तसे बुनुएलच्या फिल्म्स बघताना होत नाही. बर्गमनचे अनेक संवाद, त्याच्या चित्रपटातील अनेक वाक्यं फ्रेम करुन ठेवावीत अशी आहेत पण बुनुएल या बाबतीत कितीतरी वेगळा. एखादा झटका लागून वास्तवात यावं असे संवाद नसल्यामुळेच कदाचित बुनुएलच्या स्वप्नामधून आपण बाहेरच येत नाही. चित्रपट संपेपर्यंत गुंतवून ठेवण्याचं अचाट सामर्थ्य त्याच्या प्रत्येक दृश्यात, प्रत्येक रचनेत आहे. आणि अशी शक्ती फक्त खरेपणाचीच असू शकते. त्याच्या डोक्यात त्याला हवी असलेली दृश्यं इतकी पक्की असायची की तो सहसा एडिटींगमध्ये काहीच टाकून द्यायचा नाही. स्वतःच्या कामाविषयी इतकी खात्री किती जणांना असते? (अमृता प्रीतम तिने लिहिलेलं कधी खोडायची नाही म्हणे.. डोक्यात येईल ते अथपासून इतिपर्यंत लिहून काढायची..) स्वतःच्या कामावर निष्ठा आणि जे वाटतं ते निर्भिडपणे मांडण्याचं धैर्य यातूनच त्याच्या कलाकृती घडल्या. तो स्वतःही म्हणाला, "I never made a single scene that compromised my convictions or my personal morality." आणि यासाठी त्याला अनेकदा चर्चचा आणि गव्हर्नमेंटचाही रोष पत्करावा लागला. अनेक वर्षे त्याला मातृभूमीपासून दूर मेक्सिको मध्ये काढावी लागेली, शेवटी तो तिथलाच नागरीक झाला.
त्याच्या प्रत्येक चित्रपटावर अनेकानेक लेख लिहावेत, कित्येक अंगांनी चर्चा व्हावी इतकी गहनता त्यात नक्कीच आहे. एका लेखात त्याने मांडलेल्या विषयांचा आढावा घेणं तसं अवघडच.. पण त्याच्याविषयी काही लिहिल्याशिवाय त्याने डोक्यात भरवुन दिलेली वादळं काही कमी होणार नाहीत हे माहिती असल्यामुळेच हा खटाटोप.
बुनुएलने त्याच्या चित्रपटांत surrealism मोठ्या प्रमाणावर हाताळला. पण पुन्हा पुन्हा पाहूनही त्यात तोचतोचपणा येत नाही हेच त्याचं यश आहे. त्याच्याकडू इतर काही करण्याची अपेक्षाही नाही. त्याला जे सर्वोत्तम जमतय तेच त्याने द्यावं आणि कितीदा देऊनही प्रत्येक वेळी आधीपेक्षा सरस काहीतरी निर्माण व्हावं असं झालं त्याच्याबाबतीत. किती किती प्रकारच्या प्रतिमा.. डिनर पार्टीसाठी म्हणून जमलेली आणि एका अदृश्य रेषेच्या आत अडकलेली माणसं, वास्तविक जेवणाची संधी कधीही न मिळूनदेखिल पुन्हा पुन्हा त्यासाठी एकत्र जमणारी माणसं, कोणत्याही कारणशिवाय एकच व्यक्तिरेखा साकारायला दोन नायिका, मुलगी समोरच असून तिच्या अपहरणाची नोंद करण्याचे सोपस्कार, एकाच वेळी, एकाच प्रवासात, दोन वेगळ्या कालखंडातले अनुभव, नायिकेच्या तिच्या तिलाच न उमगलेल्या तृष्णा, वासनांतून जन्माला आलेले क्रुर खेळ आणि सूड, माणसाच्या स्वार्थीपणाने होणारा ईश्वरी दयेचा अपमान..पुन्हापुन्हा पाहूनही पुन्हा पहावासा वाटणारा, कितीही विचार केला तरी न संपणारा, प्रत्येक वेळी नव्याने गवसणारा बुनुएल..त्याच्याविषयी नव्याने काही लिहिण्याचं सामर्थ्य माझ्या लेखणीत येईपर्यंत तूर्तास त्याचाच एक विचार जो त्याच्या निर्मितीचं सार सांगतो आणि आपल्या जगाचं वास्तव.. "...since we are all apt to believe in the reality of our fantasies, we end up transforming our lies into truths."
त्याची स्वप्नांची यात्रा जरी १९८३ मध्ये संपली असली तरी त्याने निर्माण करुन ठेवलेलं स्वप्नांचं जग कायमच नव्या स्वप्नभरल्या नजरांना आकर्षित करत राहिल हे नक्की.

---------------------------------------------------------------------------------------
माझा बर्गमन..
http://merakuchhsaman.blogspot.in/2011/04/blog-post_16.html